خلاصه استاندارد شماره 15 حسابداری سرمایه گذاری و مهمترین قسمت های آن

در این مطلب قصد داریم خلاصه مهمترین قسمت های استاندارد شماره 15 حسابداری را که در مورد سرمایه گذاری ها تهیه و تدوین شده است را مرور کنیم. این استاندارد در مورد کلیه واحدهای تجاری سرمایه گذار، صرفنظر از ماهیت، درصد سرمایه گذاری و حجم فعالیت سرمایه گذاری آنها، از جمله شرکتهای تخصصی سرمایه گذاری کاربرد دارد، ضمن آنکه این استاندارد نحوه حسابداری سرمایه گذاری در واحدهایی که سرمایه گذار بر آن کنترل یا نفوذ مؤثر دارد را در بر نمی گیرد. در ادامه به استاندارد فوق می پردازیم.

 

• مقالات مرتبط به این مقاله که توصیه می شود آنها را مطالعه نمایید :

 

1. حسابداری سرمایه گذاری را به راحت ترین شکل ممکن یاد بگیرید
    
2. استاندراد شماره 20 حسابداری در رابطه با سرمایه گذاری در واحدهای تجاری وابسطه
    
3. استاندارد شماره 32 حسابداری درباره کاهش ارزش داراییها با مثال

 

اصطلاحات ذیل در این استاندارد با معانی مشخص زیر بکار رفته است :

سرمایه گذاری نوعی دارایی است که واحد سرمایه گذار برای افزایش منافع اقتصادی از طریق توزیع منافع (به شکل سود سهام، سود تضمین شده (بهره) و اجاره)، افزایش ارزش یا سایر مزایا (مانند مزایای ناشی از مناسبات تجاری) نگهداری می کند.

سرمایه گذاری بلند مدت به طبقه ای از سرمایه گذاری ها گفته می شود که به قصد استفاده مستمر در فعالیتهای واحد تجاری نگهداری شود. یک سرمایه گذاری هنگامی به عنوان دارایی غیرجاری طبقه بندی می شود که قصد نگهداری آن برای مدت طولانی به وضوح قابل اثبات باشد یا توانایی واگذاری آن توسط سرمایه گذار مشمول محدودیتهایی باشد ]بدون توجه به اینکه سریع المعامله در بازار باشد یا نباشد.

سرمایه گذاری جاری به طبقه ای از سرمایه گذاری ها گفته می شود که سرمایه گذاری بلندمدت نباشد (اعم از سریع المعامله در بازار یا سایر). 
سرمایه گذاری سریع المعامله در بازار نوعی سرمایه گذاری است که برای آن بازار فعالی که آزاد و در دسترس است وجود دارد به طوری که از طریق آن بتوان به ارزش بازار یا شاخصی قابل اتکا که محاسبه ارزش بازار را امکان پذیر سازد، دست یافت، سود سهمی (یا سهام جایزه) عبارت است از توزیع سود به شکل سهم بین صاحبان سهام یک واحد تجاری از محل سود تقسیم نشده یا اندوخته ها که با توجه به اصلاحيه قانون تجارت موکول به تصویب مجمع عمومی فوق العاده است.

حق تقدم به موجب ماده ۱۶۶ اصلاحیه قانون تجارت، حقی است قابل نقل و انتقال که در زمان خرید سهام جدید توسط صاحبان سهام واحد تجاری به نسبت سهامی که مالکند به ایشان تعلق میگیرد.

سرمایه گذاری در املاک عبارت از سرمایه گذاری در زمین یا ساختمانی است که عملیات ساخت و توسعه آن به اتمام رسیده و به جهت ارزش بالقوه ای که از نظر سرمایه گذاری دارد و نه به قصد استفاده توسط واحد تجاری سرمایه گذار یا شرکتهای همگروه آن، نگهداری می شود.

صندوق سرمایه گذاری نهاد مالی است که منابع مالی حاصل از انتشار گواهی سرمایه گذاری را در موضوع فعالیت مصوب خود سرمایه گذاری کند.

 

انواع سرمایه گذاری در استاندارد شماره 15 حسابداری

سرمایه گذاری ممکن است به اشکال مختلفی صورت گیرد و به دلایل گوناگونی نگهداری شود. سرمایه گذاری می تواند در اوراق بهادار بدهی (نظیر برخی اوراق مشارکت و یا در اوراق بهادار سرمایه ای (نظير سهام و مشتقات آن صورت گیرد. همچنین سرمایه گذاری می تواند در داراییهای عینی (نظیر زمین و ساختمان، فلزات گرانبها، و آثار هنری) صورت بگیرد.

 

ماهیت و سطح سرمایه گذاری یک واحد تجاری و حجم فعالیت آن در زمینه خرید و نگهداری و فروش سرمایه گذاری ها در واحدهای مختلف فرق می کند. برخی واحدهای تجاری (نظیر بیمه فعالیت سرمایه گذاری بخش عمده عملیات آن را تشکیل می دهد. برخی واحدهای تجاری از قبیل شرکتهای تخصصی سرمایه گذاری صرفا در این زمینه فعالیت می کنند. برای سایر واحدهای تجاری، سرمایه گذاری ممکن است تنها به عنوان یک منبع وجوه مازاد نگهداری شود. همچنین یک واحد تجاری ممکن است به منظور اعمال نفوذ قابل ملاحظه یا اعمال کنترل، در سهام واحد دیگر سرمایه گذاری کند. بعلاوه سرمایه گذاری ممکن است به منظور تحکیم رابطه تجاری با دستیابی به یک مزیت تجاری نگهداری شود.

برای برخی سرمایه گذاری ها، بازار فعالی وجود دارد که بر مبنای آن، می توان ارزش بازار سرمایه گذاری را تعیین کرد. برای این سرمایه گذاری ها، ارزش بازار شاخص ارزش منصفانه سرمایه گذاری است. حال آنکه در مورد سایر سرمایه گذاری ها، بازار فعالی وجود ندارد و برای تعیین ارزش منصفانه از طرق دیگری استفاده می شود.

 

طبقه بندی سرمایه گذاری ها در استاندارد شماره 15 حسابداری

آن گروه از واحدهای تجاری که داراییهای جاری و غیرجاری را در صورتهای مالی خود تفکیک میکنند باید سرمایه گذاری های جاری را به عنوان دارایی جاری و سرمایه گذاری های بلندمدت را به عنوان دارایی غیرجاری منعکس کنند.

آن گروه از واحدهای تجاری که طبق استانداردهای حسابداری خاص یا مفاد قوانین آمره داراییهای جاری و غیرجاری را در ترازنامه تفکیک نمی کنند باید به منظور تعیین مبلغ دفتری سرمایه گذاری ها، بین آنها تمایز قائل شوند و مبلغ دفتری سرمایه گذاری ها را (با توجه به جاری یا بلندمدت بودن سرمایه گذاری مطابق این استاندارد تعیین کنند.

 

بهای تمام شده سرمایه گذاری ها

 

تا با بهای تمام شده یک سرمایه گذاری، مخارج تحصیل آن، از قبیل کارمزد کارگزار، حق الزحمه ها، عوارض و مالیات را نیز در بر می گیرد ليكن شامل مخارج مالی تحمل شده در رابطه با ایجاد تدریجی یک سرمایه گذاری نیست. بهای تمام شده پرتقوی سرمایه گذاری ها بر مبنای تک تک سرمایه گذاری های آن تعیین می شود. اگر سرمایه گذاری در مقابل ما به ازای غیرنقد تحصیل شود، بهای تمام شده آن معادل ارزش منصفانه دارایی واگذار شده با ارزش منصفانه سرمایه گذاری تحصیل شده (اگر با سهولت بیشتری قابل تعیین باشد) خواهد بود.

 

چنانچه سرمایه گذاری تحصیل شده در برگیرنده حداقل سود تضمین شده (بهره) یا سود سهام تعلق گرفته و دریافت نشده باشد، بهای تمام شده سرمایه گذاری عبارت از بهای خرید بعد از کسر هرگونه سود تعلق گرفته و دریافت نشده خواهد بود این مبالغ معرف مطالبات است نه سرمایه گذاری همچنین در مواردی که سود سهام عادی شرکت سرمایه پذیر، از محل اندوخته ها یا سود انباشته مصوب پیش از تحصیل سرمایه گذاری اعلام می شود (یا به عبارت دیگر سود سهام دریافتی مازاد بر سهم شرکت از سودهای پس از تحصیل سرمایه گذاری باشد) این گونه مبالغ معرف بازیافت بخشی از بهای تمام شده سرمایه گذاری است و درآمد محسوب نمی شود.
 

نحوه تعیین بهای تمام شده حق تقدم خریداری شده مشابه با خرید سهام است. همچنین چنانچه واحد تجاری در نتیجه افزایش سرمایه واحد سرمایه پذیر صاحب حق تقدم شود، وجوهی که بابت اعمال این حق تقدم پرداخت می شود و یا واگذاری مطالبات سود سهام نقدی سود سهام دریافتنی از این بابت به بهای تمام شده سرمایه گذاری اضافه می شود.

 

انعکاس به ارزش بازار در استاندارد شماره 15 حسابداری

 

استفاده از ارزش بازار در مورد سرمایه گذاری سریع المعامله در بازار عملا موجب می شود کلیه تغییرات در ارزش بازار سرمایه گذاری در صورتهای عملکرد مالی (صورت سود و زیان) شناسایی شود صرفنظر از اینکه سرمایه گذاری به فروش رسیده یا نرسیده باشد. کاربرد این مبنای اندازه گیری در تعيين مبلغ دفتری آن گروه از سرمایه گذاری های سريع المعامله در بازار که به عنوان داراییهای جاری طبقه بندی می شوند، مناسب است. 

 

تعيين ارزش بازار اوراق سريع المعامله

 

دو قیمت برای ارزیابی اوراق سريع المعامله به ارزش بازار وجود دارد: (1) قیمت پیشنهاد خرید (سرمایه گذاری به این قیمت واگذار می شود) و (۲) قیمت پیشنهاد فروش (سرمایه گذاری به این قیمت تحصیل می شود. به هر حال از آنجا که در عمل تفاوت چندانی بین این دو قیمت وجود ندارد، این استاندارد قیمت خاصی را تجویز نمی کند. از نظر تئوری، قیمت پیشنهاد خرید صحیح می باشد لیکن در عمل قیمت میانگین نیز قابل قبول است. ارزش بازار پرتفوی سرمایه گذاری بر اساس تک تک سرمایه گذاری ها محاسبه می شود.

قیمت اعلام شده بازار قیمتی میانگین است و اغلب مبتنی بر حجم معینی از معاملات است. در شرایطی که سرمایه گذار بیش از اندازه معمول از یک سرمایه گذاری را در اختیار داشته باشد واگذاری کل سرمایه گذاری بدون تغییر در قیمت امکانپذیر نیست و باید قیمت مزبور برای انعکاس در صورتهای مالی تعدیل شود. همچنین در شرایطی که واگذاری سرمایه گذاری اجباری باشد، قیمت مؤثر ممکن است به نحو قابل ملاحظه ای کمتر از قیمت اعلام شده بازار باشد که موضوع فوق باید در تعیین قیمت بازار لحاظ شود.

 

مبلغ دفتری سرمایه گذاری ها

سرمایه گذاری های جاری را می توان به دو دسته (۱) سرمایه گذاری سریع المعامله در بازار و (۲) سایر سرمایه گذاری های جاری (غیر سریع المعامله در بازار) طبقه بندی نمود.

1. به استثنای سرمایه گذاری های نگهداری شده توسط صندوق های سرمایه گذاری و واحدهای تجاری مشابه که باید به ارزش بازار گزارش گردد، سرمایه گذاری سریع المعامله در بازار هرگاه به عنوان دارایی جاری نگهداری شود باید در ترازنامه به یکی از دو روش (الف) ارزش بازار، یا (ب) اقل بهای تمام شده و خالص ارزش فروش منعکس شود.

چنانچه ماهیت و میزان سرمایه گذاری به گونه ای باشد که جذب آن توسط بازار، بدون تأثیر با اهمیت در نرخ بازار آن، ممکن نباشد، قیمت جاری بازار باید طوری تعدیل شود که منعکس کننده عوایدی باشد که واحد تجاری به طور واقع بینانه، انتظار کسب آن را در صورت واگذاری سرمایه گذاری در روال عادی فعالیت تجاری داشته باشد.

۲. سایر سرمایه گذاری هایی که تحت عنوان دارایی جاری طبقه بندی می شود، باید در ترازنامه به یکی از دو روش (الف) اقل بهای تمام شده و خالص ارزش فروش، یا (ب) خالص ارزش فروش منعکس شود.

 

توضیح هر یک از روش های مذکور :

 

• روش ارزش بازار

 

هرگونه افزایش یا کاهش در ارزش سرمایه گذاری سریع المعامله در بازار که به عنوان دارایی جاری طبقه بندی شده، مطابق این روش به عنوان درآمد با هزینه در صورت سود و زیان شناسایی شود. بر اساس این روش سرمایه گذاری را می توان به ارزش بازار آن در ترازنامه منعکس کرد.

 

• روش اقل بهای تمام شده و خالص ارزش فروش

 

سرمایه گذاری ها معمولا به بهای تمام شده انعکاس می یابد مگر در مواردی که کاهش در ارزش سرمایه گذاری قابل تشخیص باشد. بر اساس این روش بهای تمام شده سرمایه گذاری با خالص ارزش فروش (قیمت فروش منهای هزینه های فروش) مقایسه می شود و در صورتیکه خالص ارزش فروش کمتر باشد، این مبلغ در ترازنامه منعکس می شود. حال اگر خالص ارزش فروش بیشتر باشد، رقمی که در ترازنامه منعکس می شود همان بهای تمام شده است.

 

• روش خالص ارزش فروش

 

چنانچه مبلغ سایر سرمایه گذاری های جاری به گونه ای اتکاپذیر قابل اندازه گیری باشد از روش فوق می توان استفاده نمود. بر اساس این روش هرگونه افزایش و کاهش مبلغ دفتری سرمایه گذاری به عنوان درآمد یا هزینه سرمایه گذاری ها در زمره فعالیتهای عادی در صورت سود و زیان شناسایی می شود.

سرمایه گذاری هایی که تحت عنوان دارایی غیر جاری طبقه بندی می شود باید در ترازنامه به یکی از روشهای (الف) بهای تمام شده پس از کسر هرگونه کاهش ارزش انباشته، یا (ب) مبلغ تجدید ارزیابی به عنوان یک نحوه عمل مجاز جایگزین منعکس شود.
در صورت انعکاس به مبلغ تجدید ارزیابی، مطابق استاندارد حسابداری شماره ۱۱ با عنوان "حسابداری داراییهای ثابت مشهود" عمل می شود با این تفاوت که دوره تناوب تجدید ارزیابی یک سال خواهد بود.

نکته: چنانچه یک سرمایه گذاری سریع المعامله در بازار در قالب دارایی غیرجاری طبقه بندی شود باید همانند سرمایه گذاری های غیرجاری با آن رفتار شود.
مبلغ کل سرمایه گذاری های سریع المعامله که به عنوان دارایی جاری نگهداری می شود باید بر مبنای مجموعه (پرتفوی) سرمایه گذاری های مزبور تعیین شود. مبلغ کل سرمایه گذاری های بلندمدت و سایر سرمایه گذاری های جاری، عبارت از جمع مبلغ دفتری تک تک سرمایه گذاری های مربوط است که جداگانه تعیین می شود ]بدون توجه به روشی که بکار گرفته شده است.

 

• تغییر مبلغ دفتری سرمایه گذاری ها

هرگاه سرمایه گذاری های سریع المعامله ای که به عنوان دارایی جاری نگهداری شده است، به ارزش بازار منعکس شود، هرگونه افزایش یا کاهش در مبلغ دفتری سرمایه گذاری باید به عنوان درآمد یا هزینه شناسایی شود.

هرگاه سایر سرمایه گذاری های جاری (یعنی غیر از سريع المعامله در بازار) به خالص ارزش فروش منعکس شود، هرگونه افزایش و کاهش مبلغ دفتری سرمایه گذاری باید به عنوان درآمد یا هزینه شناسایی شود.

هرگاه سرمایه گذاری بلند مدت به مبلغ تجدید ارزیابی ثبت شود، نحوه حسابداری آن باید طبق استاندارد حسابداری شماره ۱۱ با عنوان حسابداری داراییهای ثابت مشهود باشد. چارچوب کلی این روش مشابه روش بهای تمام شده می باشد. افزون بر آن در پایان هر سال مبلغ دفتری را بر اساس ارزش منصفانه تعدیل می نماییم. در پایان اولین سال سرمایه گذاری سود یا زیان ناشی از تجدید ارزیابی سرمایه گذاری به شرح ذیل شناسایی می شود: 
 

الف. کاهش ارزش به طور کامل شناسایی و در صورت سود و زیان به عنوان هزینه منعکس می شود. 
 

ب. افزایش ارزش در حساب مازاد تجدید ارزیابی انعکاس و مستقیما در ترازنامه به عنوان جزئی از حقوق صاحبان سهام طبقه بندی می شود. در ضمن، این افزایش ارزش در صورت سود و زیان جامع به عنوان سود تحقق نیافته گزارش می شود.

در سالهای بعد چهار حالت به شرح زیر می توان تصور نمود:

1. در سالهای قبل هزینه شناسایی نموده ایم و در سال جاری نیز با کاهش ارزش مواجهیم؛ در این حالت کاهش ارزش به طور کامل در سود و زیان دوره منظور می شود.

٢. در سالهای قبل هزینه شناسایی نموده ایم در حالیکه در سال جاری با افزایش ارزش مواجهیم؛ در این حالت تا سقف هزینه شناسایی شده سنوات قبل، درآمد شناسایی نموده و در سود و زیان دوره منظور می نماییم، ضمن آنکه مازاد بر آن را در حساب مازاد تجدید ارزیابی منعکس میکنیم.

٣. در سالهای قبل مازاد شناسایی نموده ایم و در دوره جاری نیز با افزایش در ارزش مواجهیم؛ در این حالت مجددا این افزایش ارزش را به حساب مازاد تجدید ارزیابی منتقل می نماییم.

۴. در سالهای قبل مازاد شناسایی نموده ایم در حالیکه در دوره جاری با کاهش ارزش مواجهیم؛ در این حالت تا سقف مانده مازاد، کاهش ارزش را به این حساب، بدهکار و باقیمانده را به عنوان هزینه دوره شناسایی می نماییم.

نکته: حساب مازاد تجدید ارزیابی یک حساب ترازنامه ای است و جزء اقلام حقوق صاحبان سهام طبقه بندی می شود، ضمن آنکه تغییرات در آن باید در صورت سود و زیان جامع منعکس شود. افزایش سرمایه به طور مستقیم از محل مازاد مزبور مجاز نیست و تنها در زمان واگذاری سرمایه گذاری است که این رقم به حساب سود و زیان انباشته منتقل می شود.

نکته: دریافت سود سهمی (یا سهام جایزه) موجب تغییر در مبلغ دفتری سرمایه گذاری نمی شود بلکه تنها مبلغ دفتری هر سهم را تحت تأثیر قرار می دهد (کاهش میدهد) زیرا همان مبلغ کل سرمایه گذاری بر تعداد سهام بیشتری تقسیم می شود. در صورتیکه شرکت سرمایه پذیر ابتدا سود نقدی اعلام و سپس از محل مطالبات سهامداران از این بابت افزایش سرمایه دهد، دو رویداد مستقل رخ داده که در تعریف سود سهمی نمیگنجد.

 

واگذاری سرمایه گذاری ها در استاندارد شماره 15

هرگاه یک سرمایه گذاری واگذار شود، تفاوت عواید حاصل از واگذاری و مبلغ دفتری باید به عنوان درآمد یا هزینه شناسایی شود. در مورد سرمایه گذاری های جاری که به خالص ارزش فروش با ارزش بازار ثبت شده و سرمایه گذاری های بلندمدتی که به مبلغ تجدید ارزیابی انعکاس یافته است، سود یا زیان واگذاری باید نسبت به آخرین مبلغ دفتری و در مورد سرمایه گذاری های جاری سریع المعامله که بر اساس پرتفوی سرمایه گذاری به اقل بهای تمام شده و خالص ارزش فروش نشان داده می شود، سود یا زیان واگذاری باید نسبت به بهای تمام شده تعیین شود.

 

در مورد سرمایه گذاری هایی که به عنوان دارایی جاری نگهداری شده است، تفاوت ناشی از واگذاری باید به عنوان درآمد یا هزینه سرمایه گذاری و در مورد سرمایه گذاری های بلندمدت، تفاوت مذکور باید به عنوان سود یا زیان واگذاری شناسایی شود. هرگونه خالص مازاد ناشی از تجدید ارزیابی یک سرمایه گذاری که قبلا در حساب مازاد تجدید ارزیابی منظور و در آن نگهداری شده است، باید به عنوان تغییر در اجزای حقوق صاحبان سرمایه، به بستانکار حساب سود و زیان انباشته منظور شود.

هرگاه تنها بخشی از مجموع یک سرمایه گذاری خاص واحد تجاری که به بهای تمام شده منعکس شده است، واگذار شود، مبلغ دفتری بر مبنای میانگین بهای تمام شده مجموع سرمایه گذاری محاسبه خواهد شد.

در مواردی که حق تقدم خرید سهام توسط واحد تجاری سرمایه گذار به فروش می رسد مبلغ دفتری سرمایه گذاری مربوط پس از کسر مبلغ اسمی سهام موجود به نسبت تعداد بین حق تقدم و سهام موجود تسهیم می شود.

هرگونه سود تضمین شده (بهره) و یا سود سهام ممتاز تعلق گرفته و دریافت نشده مندرج در عواید حاصل از فروش به طور جداگانه به حساب گرفته خواهد شد.
 

 

تغییر طبقه بندی سرمایه گذاری ها در استاندارد شماره 15

 

تغییر طبقه بندی سرمایه گذاری های بلند مدت به جاری باید بر اساس یکی از دو مبنای زیر صورت گیرد:

 

الف. به اقل بهای تمام شده و مبلغ دفتری (یعنی به بهای تمام شده یا مبلغ دفتری، هر کدام کمتر است)، چنانچه سرمایه گذاری های جاری به روش اقل بهای تمام شده و خالص ارزش فروش منعکس می شود. اگر سرمایه گذاری های مزبور قبلا تجدید ارزیابی شده است هرگونه باقیمانده مازاد تجدید ارزیابی مربوط باید هنگام تغییر در طبقه بندی از حساب سرمایه گذاری برگشت داده شود، یا
 

ب. به مبلغ دفتری، چنانچه سرمایه گذاری های جاری به ارزش بازار یا خالص ارزش فروش منعکس می شود. در مواردی که تغییرات در ارزش بازار سرمایه گذاری های جاری به سود و زیان منظور می شود باید هرگونه باقیمانده مازاد تجدید ارزیابی مربوط را به حساب سود و زیان انباشته منتقل کرد.
 

 

تغییر طبقه بندی سرمایه گذاری های جاری به بلند مدت باید به اقل بهای تمام شده و خالص ارزش فروش، یا چنانچه قبلا به ارزش بازار (یا خالص ارزش فروش) ثبت شده است به این ارزش انتقال یابد.
 

تغییرات در صورت سود و زیان
 

علاوه بر موارد ذکر شده در بندهای بالا، اقلام زیر نیز باید به سود و زیان منظور شود:

 

الف. هرگونه هزینه ناشی از کاهش خالص ارزش فروش سرمایه گذاری های کوتاه مدتی که به اقل بهای تمام شده و خالص ارزش فروش ارزیابی می شود
 

ب. هرگونه هزینه کاهش ارزش سرمایه گذاری های بلند مدتی که به روش بهای تمام شده ارزیابی می شود، و 
 

ج. هرگونه برگشت کاهشهای قبلی موارد الف و ب با توجه به تغییر در شرایط. در این حالت تا سقف کاهشهای قبلی می توان درآمد شناسایی نمود.
 

 

استاندارد شماره 15 در رابطه با مؤسسات تخصصی سرمایه گذاری

 

مؤسسات تخصصی سرمایه گذاری که از توزیع سود حاصل از واگذاری سرمایه گذاری منع شده اند، باید سود یا زیان حاصل از واگذاری سرمایه گذاری و نیز تغییرات ارزش سرمایه گذاری ها را که طبق الزامات این استاندارد به سود و زیان منظور می شود، نخست در صورت سود و زیان منعکس و سپس از طریق تخصیص سود به حساب اندوخته های غیر قابل تقسیم منتقل کنند.